Quan lại nghiêm khốc (Trích)

Xưa Khổng Tử nói: “Dẫn dắt dân bằng chính trị, giữ dân trong trật tự bằng hình phạt, thì dân tránh được tội lỗi đấy, nhưng lòng liêm sỉ của họ không thức tỉnh. Tất phải dẫn dắt dân bằng đạo đức, giữ dân trong trật tự bằng lễ nghĩa, thì dân mới giàu lòng liêm sỉ và biết hối lỗi sửa mình”[1]. Lão Tử thì bảo: “Cái đạo đức tối cao là tự mình không đưa đạo đức ra làm phép tắc, vì vậy đạo đức giữ được thường hằng. Cái đạo đức bậc thấp thì khư khư ôm lấy đạo đức, vì thế mà không có đạo đức (…). Pháp lệnh càng rõ ràng, giặc trộm càng thêm nhiều”[2]. Thái sử công nói: Lời Khổng, Lão nói thật đúng thay.! Pháp lệnh là thứ khí cụ để trị nước chứ đâu phải ngọn nguồn trong hay đục của một chế độ chính trị tốt hay xấu. Mảng pháp luật của nhà Tần xưa rất là nghiêm ngặt, vậy mà những việc gian phi xảy ra cực nhiều. Trên giấu giếm dưới, dưới che đây trên, chính sự thành ra mỗi ngày thêm hỏng. Bây giờ lề lối quan lại trị dân như thể ở vào tình trạng: cứu hỏa, hỏa càng bốc, khuấy nước nước càng sôi, nếu không dùng đến thủ đoạn nghiêm khốc thì làm sao đảm đương nổi nhiệm vụ mà yên vui cho được. Người nghiên cứu chính sách đức trị đến lúc đó mà còn làm ngơ bỏ mặc thì thật là buông trôi thiên chức của mình. Cho nên[3] Khổng Tử nói: “Xử kiện thì ta chả hơn ai, có điều là phải (dùng đức hóa dân) làm sao cho dân hết kiện (mới là thượng sách)”[4]. Người xưa nói: “Kẻ sĩ bậc dưới nghe lời nói đạo đức thì cả cười”. Câu nói ấy không phải thất thực[5]. Nhà Hán mới dấy nghiệp, đập vỡ những chiếc lọ có cạnh mà làm những bình tròn, đẽo những đồ chạm trổ cho thành mộc mạc; mắt lưới pháp luật rộng để lọt cả con cá nuốt thuyền, vậy mà việc lại trị mỗi ngày một thêm tốt đẹp, không có chuyện giảo trá gian phi, dân chúng yên vui trong trật tự. Xem thế thì biết, trị thiên hạ cốt ở cái kia, không cốt ở cái này[6].

Án Bình Trọng sưu tầm và đánh máy

---

[1] Chữ Luận Ngữ, Vi chính: “Đạo chi dĩ chính, tề chi dĩ hình, dân miễn nhi vô sỉ. Đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ, hữu sỉ thả cách”.

[2] Đạo đức kinh, Chương 38: “Thượng đức bất đức, thi dĩ hữu đức, hạ đức bất thất đức, thị dĩ vô đức”.  Chương 57: “…Pháp lệnh từ chương, đạo tặc đa hữu…”.

[3] Ý tác giả muốn nói “vậy, lúc cần thiết lắm mới phải dùng pháp trị mà đừng quên lời Khổng Tử nói”.

[4] Chữ Luận Ngữ, Nhan Uyên: “Thính tụng, ngô do dân dã, tất dã, sử vô tụng hồ”?

[5] Ý nói: Nghĩa là lời chê đó đúng.

[6] Trỏ đạo đức; “cái này” trỏ hình pháp.